INSTRUKCJA DOTYCZĄCA FORMACJI I SPOSOBU WYKONYWANIA POSŁUGI NADZWYCZAJNYCH SZAFARZY KOMUNII ŚWIĘTEJ W DIECEZJI ZIELONOGÓRSKO-GORZOWSKIEJ

Posługę nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej, ustanowioną instrukcją Immensae caritatis (29.01.1973 r.), Konferencja Episkopatu Polski wprowadziła w życie 2 maja 1990 r., określając warunki, według których biskupi diecezjalni w Polsce mogą zastosować kan. 910 i 230 KPK, czyli powołać nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej.
Mając na uwadze wskazania Kościoła oraz uwzględniając prośby księży pracujących w duszpasterstwie parafialnym, a także wielu wiernych – zwłaszcza chorych – by mogli oni bardziej ochotnie i czynnie łączyć się z Bogiem oraz służyć dobru Kościoła i ludzi, powołałem i ustanowiłem dekretem z dnia 23 kwietnia 1998 r. (znak: B1-6/98) nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej na terenie Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej. Następnie zarządzeniem o przygotowaniu kandydatów do posługi nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej w Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej z dnia 23 kwietnia 1998 r. (znak: J 3b-17/98, C p. 6) ustaliłem sposób przygotowania kandydatów do posługi nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej.
W dniu 9 marca 2006 r. zostały przyjęte Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej, które dokonały kilku zmian w sprawie pełnienia posługi przez nadzwyczajnych szafarzy. W związku z nowymi dokumentami Stolicy Apostolskiej, Konferencja Episkopatu wprowadziła w dniu 18 października 2006 r. modyfikacje w sprawie formacji i posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej. W oparciu o powyższe przepisy ogłaszam niniejszą instrukcję, która obowiązywać będzie w Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej z dniem 19 marca 2007 r.

I. FORMACJA NADZWYCZAJNYCH SZAFARZY KOMUNII ŚWIĘTEJ

Zgodnie z zaleceniem soborowej Konstytucji o liturgii świętej wszystkie osoby pełniące funkcje liturgiczne należy starannie wychować „w duchu liturgii oraz przygotować je do odpowiedniego i zgodnego z przepisami wykonywania przysługujących im czynności” (KL nr 29).

Kandydaci

Do posługi nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej mogą zostać upoważnieni mężczyźni, a także siostry zakonne i niewiasty życia konsekrowanego w wieku od 25 do 65 lat.
Kandydaci powinni odznaczać się zaangażowaniem w życie Kościoła, wzorowym życiem moralnym oraz poważaniem wśród duchowieństwa i wiernych. Kandydatów na nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej zgłasza proboszcz w Wydziale Duszpasterskim Kurii Diecezjalnej. Siostry zakonne poleca siostra przełożona prowincjalna. W zgłoszeniu pisemnym należy podać: imię i nazwisko, wiek, adres, numer telefonu oraz opinię proboszcza o kandydacie.

Kurs przygotowawczy

Termin rozpoczęcia i czas trwania kursu przygotowawczego i inne szczegóły organizacyjne określa Diecezjalna Komisja Liturgiczna. O terminie i miejscu kursu kandydaci zostają powiadomieni listownie przez swego duszpasterza. Kurs przygotowawczy winien uwzględniać niżej podany program szkoleniowy, obejmujący wykłady i ćwiczenia praktyczne.
Nadzwyczajny szafarz Komunii świętej powinien znać podstawowe prawdy katechizmowe oraz najważniejsze zagadnienia teologiczno-liturgiczne. Prawdy te należy podać z uwzględnieniem kontekstu egzystencjalnego, ich związku z życiem codziennym i wpływem na rozwój duchowości chrześcijańskiej. Podczas kursu przygotowawczego należy omówić następujące zagadnienia:
a) właściwe rozumienie liturgii; znaczenie liturgii w życiu Kościoła, miejscowej wspólnoty parafialnej i w życiu osobistym;
b) różne sposoby obecności Chrystusa w liturgii: w zgromadzeniu liturgicznym, w osobie odprawiającego kapłana, w słowie Bożym, Eucharystii i innych znakach sakramentalnych;
c) teologia zgromadzenia liturgicznego i podział funkcji; udział świeckich w liturgii; kapłaństwo powszechne a kapłaństwo święceń;
d) posługa nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej: znaczenie, przygotowanie, upoważnienie biskupa, prawa i obowiązki;
e) chrześcijański wymiar niedzielnego świętowania, uzasadnienie niedzielnego uczestnictwa we Mszy świętej; współczesne możliwości i zagrożenia;
f) podstawowe zagadnienia z teologii Eucharystii: Pamiątka, Ofiara, Uczta; czynne, świadome i owocne uczestnictwo; struktura Mszy świętej i jej ważniejsze elementy (śpiewy, czytania, modlitwy, obrzędy);
g) warunki owocnego przyjmowania i godnego udzielania Komunii świętej;
h) pobożność eucharystyczna i kult Chrystusa Pana w Najświętszym Sakramencie poza Mszą świętą;
i) czynności nadzwyczajnych szafarzy podczas Mszy świętej i zanoszenie Komunii świętej chorym; duszpasterstwo chorych w parafii i szpitalach;
j) świadomość chrzcielna i znaczenie pokuty w życiu chrześcijanina;
k) świeccy w życiu Kościoła;
l) znaczenie modlitwy i różne jej formy; elementy Liturgii Godzin.
Każdemu spotkaniu formacyjnemu winny towarzyszyć ćwiczenia praktyczne. Wskazane byłoby, aby każdy dzień szkolenia rozpoczynał się lub kończył Mszą świętą, z możliwie pełnym udziałem służby liturgicznej, w tym również pomocników udzielania Komunii świętej. Ponadto zaleca się wspólnie odmówić część Liturgii Godzin.
Kurs przygotowawczy kończy się egzaminem, a przed upoważnieniem kandydata zaleca się odprawienie trzydniowych rekolekcji albo dnia skupienia.

Upoważnienie

Biskup diecezjalny liturgicznym obrzędem wyznaczenia nadzwyczajnych szafarzy udzielania Komunii świętej upoważnia kandydata, którego poleca proboszcz, do posługi nadzwyczajnego szafarza na jeden rok. Każdorazowe przedłużenie upoważnienia następuje na prośbę proboszcza skierowaną do Kurii Diecezjalnej po odprawieniu przez nadzwyczajnego szafarza wyznaczonych rekolekcji.
Braci zakonnych obowiązują te same postanowienia. Wyższy przełożony zakonów kleryckich zwraca się do biskupa diecezjalnego o udzielenie pozwolenia na wykonywanie posługi w kościołach diecezji dla nadzwyczajnych szafarzy przez siebie ustanowionych.
W nadzwyczajnych sytuacjach celebrans może ustanowić ad casum nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej, posługując się formułą zawartą w Mszale Rzymskim dla diecezji polskich na str. 6*.

Stała formacja

Kurs przygotowawczy zasadniczo winien mieć charakter wprowadzający. Dopiero stała systematyczna formacja pozwoli nadzwyczajnym szafarzom Komunii świętej lepiej zrozumieć znaczenie ich posługi, jej wpływ na głębię wiary i jakość życia z wiary, a także zdynamizuje ich działalność apostolską w parafii. Stała formacja pomocników Komunii świętej winna odbywać się zarówno na poziomie parafialnym, jak i ponadparafialnym lub ogólnodiecezjalnym.
Proboszcz parafii odpowiedzialny jest za właściwy rozwój i formację służby liturgicznej swojej parafii. Również nadzwyczajni szafarze Komunii świętej powinni mieć swoje regularne spotkania modlitewno-formacyjne w trybie miesięcznym lub kwartalnym, z jednej lub kilku parafii.
Innym sposobem stałej formacji są organizowane przez Diecezjalną Komisję Liturgiczną lub referaty kurialne okresowe dni skupienia bądź też trzydniowe rekolekcje, przeprowadzone przed upoważnieniem lub przed każdorazowym jego przedłużeniem. Dalszej formacji służą także pielgrzymki nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej na Jasną Górę lub do innego sanktuarium.
Program stałej formacji powinien obejmować problematykę teologiczno-pastoralną. Pożyteczna będzie wymiana doświadczeń, zwłaszcza co do praktyki Komunii świętej chorych i związanych z nią odwiedzin domowych. Wskazywać należy również na inne możliwości pracy apostolskiej w parafii, m.in. praca w grupach młodzieżowych, pomoc w duszpasterstwie stanowym i młodzieżowym, pomoc w katechezie i przygotowaniu sakramentalnym przed I Komunią, bierzmowaniem i zawarciem małżeństwa, a także aktywna działalność w pracy charytatywnej lub w innych przedsięwzięciach duszpasterskich.
Stałą formację nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej zleca się Diecezjalnej Komisji Liturgicznej i duszpasterstwu nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej. Do ich zadań winna należeć organizacja kursów przygotowawczych i innych spotkań modlitewno-formacyjnych o zasięgu ponadparafialnym, a także troska o literaturę i materiały szkoleniowe, jak książki, skrypty, instrukcje, kasety wideo itp.
Koszty związane z kursem przygotowawczym i stałą formacją pokrywają parafie.

II. POSŁUGA NADZWYCZAJNYCH SZAFARZY KOMUNII ŚWIĘTEJ

Nadzwyczajny szafarz Komunii świętej pełni posługę podczas Mszy świętej lub poza Mszą świętą.

Posługa podczas Mszy świętej

Nadzwyczajny szafarz pomaga w rozdawaniu Komunii świętej, gdy przystępuje do niej większa liczba wiernych przy braku szafarzy, albo gdy szafarze ci są zajęci innymi czynnościami duszpasterskimi lub gdy udzielanie Komunii świętej utrudnia im stan zdrowia albo podeszły wiek. Poza przypadkami choroby lub niedołężności, odprawiający kapłan, a także koncelebransi, nie mogą wyręczać się posługą pomocników, sami nie rozdzielając Komunii świętej.
Liczba nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej zależeć powinna od wielkości parafii i ilości odprawianych Mszy świętych. Nadzwyczajny szafarz powinien usługiwać zasadniczo podczas jednej Mszy świętej w ciągu dnia i mieć możliwość zastępstwa w wypadku choroby lub wyjazdu poza parafię.
Przed Mszą świętą nadzwyczajni szafarze powinni przygotować naczynia z hostiami do konsekracji i ustawić je na kredensie. Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego nr 85 zaleca konsekrować hostie do Komunii świętej na każdej Mszy świętej: „Jest bardzo pożądane, aby wierni podobnie jak kapłan, który jest do tego zobowiązany, przyjmowali Ciało Pańskie z hostii konsekrowanych w czasie danej Mszy świętej, a w przewidzianych przypadkach (por. nr 283) przystępowali do kielicha. Dzięki temu Komunia święta ukaże się także przez znaki jako uczestnictwo w aktualnie sprawowanej Ofierze”. Gdy nie ma innych ministrantów, oni też zanoszą je na ołtarz w czasie przygotowywania darów.
Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej ubrani w alby zajmują miejsce w prezbiterium lub tam, gdzie znajdują się inne osoby pełniące funkcje liturgiczne. Siostry zakonne oraz osoby życia konsekrowanego spełniają posługę nadzwyczajnego szafarza w swoim własnym stroju. W żadnym przypadku nadzwyczajni szafarze nie powinni podczas Mszy świętej znajdować się w zakrystii.
Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego postanawia w p. 162: „W rozdawaniu Komunii świętej mogą kapłanowi pomagać inni obecni prezbiterzy. Jeśli ich nie ma, a liczba przystępujących jest znaczna, kapłan może wezwać do pomocy szafarzy nadzwyczajnych, to jest ustanowionego obrzędem akolitę lub także innych wiernych, którzy zostali do tego prawnie upoważnieni. W razie potrzeby kapłan może jednorazowo upoważnić do rozdawania Komunii świętej odpowiednich wiernych”. Upoważnienie to może być udzielone w przypadku, kiedy tej posługi nie może spełniać ustanowiony nadzwyczajny szafarz Komunii świętej.
Szafarze ci przystępują do ołtarza dopiero po przyjęciu Komunii świętej przez kapłana i z jego rąk otrzymują naczynia zawierające postacie eucharystyczne, jakie mają rozdawać wiernym.
Liturgiczną funkcję nadzwyczajny szafarz Komunii świętej wykonuje w następujący sposób:
a) po przyjęciu Ciała i Krwi Pańskiej kapłan podaje Komunię świętą nadzwyczajnemu szafarzowi. Wypada, aby udzielił mu jej pod obiema postaciami przez zanurzenie albo przez bezpośrednie picie z kielicha. Następnie podaje nadzwyczajnemu szafarzowi naczynie z komunikantami i razem z nim przystępuje do rozdzielania Komunii świętej W przypadku rozdzielania Komunii świętej również z naczynia znajdującego się w tabernakulum, przynosi je na ołtarz prezbiter w czasie śpiewu Baranku Boży, wyjątkowo czyni to nadzwyczajny szafarz. Nadzwyczajny szafarz ukazuje każdemu z przyjmujących Komunię świętą „nieco uniesioną Hostię, mówiąc: Ciało Chrystusa. Przystępujący do Komunii świętej odpowiada: Amen i przyjmuje Najświętszy Sakrament do ust lub, jeśli jest to dozwolone, na dłoń” (OWMR nr 161);
b) po zakończeniu udzielania Komunii świętej kapłan i pomocnik wracają do ołtarza. Kapłan zanosi puszkę z Najświętszym Sakramentem do tabernakulum, po czym wraca do ołtarza i puryfikuje pateny i kielich. Jedynie w wyjątkowych wypadkach świecki pomocnik zanosi puszkę z Najświętszym Sakramentem do tabernakulum, wówczas przed zamknięciem drzwiczek przyklęka na jedno kolano, następnie wraca na swoje miejsce. Jeśli zachodzi potrzeba, puryfikuje palce w naczyniu stojącym obok tabernakulum lub na kredensie;
c) nadzwyczajny szafarz może pomóc kapłanowi również podczas rozdawania Komunii świętej pod obiema postaciami, gdy jest ona udzielana w przypadkach przewidzianych przez prawo. Jeśli przyjmujący Komunię świętą piją bezpośrednio z kielicha, wówczas pomocnik podaje kielich mówiąc: Krew Chrystusa, przyjmujący odpowiada: Amen. Podczas picia z kielicha przyjmujący, jeśli potrzeba, „swymi rękami przysuwa sobie kielich do ust” (por. OWMR nr 266). Po przyjęciu Krwi Pańskiej nadzwyczajny szafarz ociera puryfikaterzem zewnętrzną stronę kielicha. Natomiast jeśli Komunii świętej pod obiema postaciami udziela się przez zanurzenie, wówczas pomocnik trzyma kielich, a kapłan (lub drugi pomocnik) naczynie z hostiami i po zanurzeniu części hostii w kielichu podnosi ją mówiąc: Ciało i Krew Chrystusa, przyjmujący odpowiada: Amen;
d) zgodnie z zasadą podziału funkcji w zgromadzeniu liturgicznym, nadzwyczajny szafarz Komunii świętej nie powinien pełnić innych posług liturgicznych, np. lektora, komentatora itp. Inną funkcję może pełnić wyjątkowo, gdy brak właściwych osób i ich czynności musiałby wykonać odprawiający kapłan.

Pomoc w zanoszeniu Komunii świętej chorym poza Mszą świętą

Do zasadniczych obowiązków nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej należy również pomoc w zanoszeniu jej chorym i niepełnosprawnym. Instrumentum laboris na Synod Biskupów poświęcony Eucharystii zaznacza, że nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej zachęca się, by troszczyli się o osoby obłożnie chore i w podeszłym wieku, które nie mogą fizycznie uczestniczyć w liturgii eucharystycznej w kościele. Ich dobru może służyć, jak wskazują na to niektóre odpowiedzi, wykorzystanie środków społecznej komunikacji do transmisji Mszy świętej i innych liturgii.
W większych parafiach nadzwyczajni szafarze mogą być powoływani wyłącznie do Komunii świętej chorych. Obowiązują jednak wobec nich te same kryteria doboru i te same warunki przygotowania.
W ramach duchowego przygotowania nadzwyczajny szafarz powinien delikatnie zapytać chorego, czy pragnie przed Komunią świętą przyjąć sakrament pokuty, jeśli tak, trzeba o tym powiadomić proboszcza. W czasie wizyty przygotowawczej, o ile zaistnieje taka potrzeba, należy poprosić domowników lub opiekunów chorego o odpowiednie przygotowanie mieszkania (stół nakryty białym obrusem, świece, krzyż, woda święcona, szklanka czystej wody do puryfikacji lub podania choremu).
Celem podkreślenia związku Komunii świętej chorego ze sprawowaniem Eucharystii przez wspólnotę parafialną wskazane jest, by przed końcowym błogosławieństwem kapłan przekazał chorym za pośrednictwem szafarzy specjalne pozdrowienie od wspólnoty, a nadzwyczajni szafarze otrzymywali Najświętszy Sakrament od celebransa po obrzędzie rozesłania wiernych.
Nadzwyczajny szafarz zanosi Komunię świętą do chorego w specjalnie do tego celu wykonanym naczyniu umieszczonym w odpowiedniej bursie, którą zawiesza na szyi. Swoją posługę poza Mszą świętą pomocnik pełni w ubraniu cywilnym, ale odświętnym i poważnym. Siostry zakonne oraz osoby życia konsekrowanego spełniają posługę nadzwyczajnego szafarza w swoim własnym stroju. Niosący Komunię świętą w drodze nie rozmawia, ani nie załatwia innych dodatkowych spraw, ale w modlitewnym skupieniu uwielbia swego Pana i Boga, podążając do chorego.
Zwykły i skrócony obrzęd Komunii świętej chorych udzielanej przez szafarza nadzwyczajnego znajduje się w księdze liturgicznej: Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo (wyd. drugie, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2004, s. 54-63). Inne śpiewy, teksty modlitewne i czytania biblijne można odpowiednio dobrać z tekstów liturgicznych danej niedzieli lub święta albo okresu liturgicznego.

Wyrażam głęboką nadzieję, że wybrani przez duszpasterzy nadzwyczajni szafarze Komunii świętej, odznaczający się głęboką wiarą i wzorowym życiem etycznym, po otrzymaniu odpowiedniej formacji, przyczynią się do pogłębienia własnej więzi z Chrystusem w Eucharystii a także i tych, dla których będą szafarzami Ciała Pańskiego.

+ Adam Dyczkowski
Biskup Zielonogórsko-Gorzowski

[ L. S. ]

ks. Piotr Kubiak
kanclerz Kurii

Zielona Góra, dnia 19 marca 2007 r., w Uroczystość św. Józefa Oblubieńca NMP
Znak: J3b-8/07